Een vulkaan (ook vuurspuwende berg geheten) is een geologische structuur, veelal in de vorm van een (kegelvormige) berg, waardoor magma uit de mantel het oppervlak van een planeet kan bereiken. Wanneer dit magma onder hoge druk en met hoge temperatuur de oppervlakte bereikt, wordt dat een eruptie genoemd.

Op aarde worden vulkanen vooral aangetroffen in gebieden waar continentale platen aan elkaar grenzen. Een uitzondering hierop vormen hotspots. Dit zijn gebieden waar heet materiaal uit de mantel door de korst heen naar boven komt. Ook op andere steenachtige planeten en manen binnen ons zonnestelsel komen vulkanen voor. Zo zijn op de planeten Venus en Mars en de manen Io (Jupiter) en Triton (Neptunus) vele vulkanen waargenomen. Van de laatste twee wordt vermoed dat ze vloeibare stikstof of methaan uitstoten; het vulkanisme waarbij dit optreedt wordt cryovulkanisme genoemd.
De wetenschap waarbij vulkanen en aan vulkanisme gerelateerde verschijnselen worden bestudeerd heet vulkanologie.

Vulkanische vlakten, en ook geisers, warmwaterbronnen en kokende modderbronnen zijn tevens belangrijke vulkanische vormen die in de buurt van vulkanen kunnen worden aangetroffen, maar omdat ze geen uitgesproken reliëf kennen zijn het geen vulkanen. Ze ontstaan doordat de aardkorst in de buurt van vulkanen dunner is dan op andere plaatsen.

Een veelgebruikte classificatie voor vulkanen is gebaseerd op de samenstelling van het materiaal dat ze uitstoten.

• Zure vulkanen: als het magma felsisch of zuur van samenstelling is (de concentratie siliciumdioxide is boven de 65%) is het magma stroperig. Daardoor kan deze massa de kratermond moeilijk verlaten of kan het de opening door plugvorming zelfs verstoppen. Dit laatste is er de oorzaak van dat de erupties bij dergelijke vulkanen vaak zeer explosief verlopen en gepaard gaan met gloedwolken. Eenmaal aan de oppervlakte stolt het magma, dat nu lava wordt genoemd, relatief snel. De Lassen Peak in Californië is een goed voorbeeld van een zure vulkaan. Ook de Mount Saint Helens in de staat Washington heeft een zure samenstelling.
  
• Basische vulkanen: als het magma mafisch of basisch van samenstelling is (bij lage concentraties siliciumdioxide) is de magma minder stroperig en zal de eruptie minder explosief verlopen omdat het magma de krateropening gemakkelijker kan verlaten. De uitgespuwde lava kan door de lage viscositeit langere afstanden afleggen, en stroomt veel sneller dan zure lava. Vulkanen van dit type worden onder andere aangetroffen op IJsland en Hawaï.

Bij een andere classificatiemethode wordt naar de vorm van de vulkaan gekeken.

• Schildvulkanen zijn gevormd door dun vloeiende (dus basische) lava die ver kan uitstromen, waardoor de vulkanen een brede basis en langzaam oplopende, niet steile hellingen hebben. Deze vulkanen zijn vaak al zeer oud en zijn het resultaat van vele uitbarstingen. De grootste vulkanen op aarde zijn van dit type. De Mauna Loa op Hawaï met een doorsnede van 120 km is hiervan een duidelijk voorbeeld.
  
• Kegelvulkanen ontstaan als gruis, puin en veelal kleine rotsblokken door de vulkanische opening worden uitgeworpen en zich daaromheen ophopen. Hierdoor ontstaat er een kegel met in het midden een krater. Een voorbeeld is de Hverfell bij Mývatn op IJsland.
  
• Stratovulkanen zijn het tegenovergestelde van schildvulkanen. De lava die uit dit type vulkaan komt is veel dikker (en dus zuurder), stroperiger en taaier dan die uit een schildvulkaan komt. Daardoor zijn de stromingseigenschappen van veel anders, en kan de lava niet ver uitstromen. De lava hoopt zich als het ware op waardoor de vulkaan hele steile wanden kan krijgen. De Fuji in Japan is een bekende stratovulkaan.
  
• Het laatste type vulkanen vormen de supervulkanen. Deze vulkanen zijn geen bergen, maar kloven of gaten in het terrein en laten enorme hoeveelheden as en stof vrij (meer dan 2500 km3). Over een periode van een miljoen jaar barsten ze slechts 1 à 2 keer uit. Een voorbeeld is de Toba op Sumatra.

Een nog andere classificatie gaat uit van de explosieve kracht van de uitbarsting van de vulkaan, waarbij de naam van een bekende vulkaan dikwijls als classificatie voor de betreffende explosieve kracht geldt. De Amerikanen Chris Newhall van de United States Geological Survey en Steve Self van de Universiteit van Hawaï hebben in 1982 de Vulkanische Explosiviteits Index (VEI) opgezet voor het geven van een relatieve meting van de explosiefheid van vulkanische uitbarstingen. Deze index loopt van 0 tot 8; elke eenheid hoger betekent een 10 keer zwaardere explosieve kracht. Zo heeft de Mauna Loa een VEI-index van 1, de Etna een index 2, de Krakatau een index 6 en een supervulkaan als de Yellowstone Caldera een VEI-index van 8.

Uit bovenstaande classificatie-methoden is duidelijk dat het al dan niet zuur of basisch zijn van de samenstelling van magma van grote invloed is op de vorm van de kegel en de explosieve kracht van een vulkaan.

De Vesuvius is een vulkaan gelegen in het zuidoosten van Italië dichtbij de kust, meer bepaald bij de baai van Napels. De naam "Vesuvius" is afkomstig van het Oskisch "fesf", wat rook betekent. De vulkaan maakt deel uit van de Campaniavlakte, heeft een doorsnede van 50 km en is 1200 meter hoog.

De Vesuvius is een samengestelde vulkaan, dat wil zeggen dat ze bestaat uit afwisselende lagen van as en lava. Er kunnen dan ook twee soorten van uitbarstingen voorkomen: uitbarstingen van as en uitbarstingen van lava. Tot nu toe zijn bij de Vesuvius nog nooit beide soorten uitbarstingen op het zelfde tijdstip vastgesteld.